Vətəndaş cəmiyyəti, müasir xeyriyyəçilik və ictimai fəaliyyətlə bağlı düşüncələrdə əsas mövzulardan birinə çevrilib. Lakin onu dəqiq tərif etmək çətindir, çünki mürəkkəb bir anlayışdır və tək bir nəzəri çərçivə ilə tam izah edilə bilməz. Bu termin cəmiyyət daxilində və ya cəmiyyətlər arasında ictimai həyatın necə işləməli olduğunu izah etmək üçün daha çox istifadə olunur. Eyni zamanda, vətəndaş cəmiyyəti könüllü birliklər və ya vasitəçi qurumlar çərçivəsində baş verən sosial fəaliyyətləri təsvir etməyin bir yoludur.
Qeyri-kommersiya təşkilatları da digər qruplar və müasir cəmiyyətlərin institutları kimi iqtisadi, siyasi və sosial sistemlərin təsiri altında fəaliyyət göstərirlər. Bu təşkilatlar öz üzvlərinə üç əsas vətəndaş prinsipini həyata keçirmək imkanı verir: iştirak etmək, qanunun aliliyinə əməl etmək və mənəvi məsuliyyət daşımaq. Bu prinsipləri qiymətləndirmək və aralarındakı əlaqələri anlamaq üçün matrislərdən istifadə etmək faydalı ola bilər.
Bu sistemlər və prinsiplər, vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyətini dəyərləndirmək və təşkilatların məqsədlərini konkret sosial fəaliyyətlərlə əlaqələndirmək üçün doqquz əsas xüsusiyyəti formalaşdırır.
Vətəndaş Cəmiyyətinin Xüsusiyyətləri
Bu xüsusiyyətlər müasir dünyada vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmlənməsi və inkişafı üçün əsas amillər kimi qəbul edilir.
Mülki cəmiyyət nədir?
"Vətəndaş cəmiyyəti" termini tez-tez mətbuatda və siyasətçilər tərəfindən səsləndirilir. Lakin, təsadüfi bir insana bu anlayışın mənasını soruşsanız, çox az adam onun dərin mənasını izah edə bilər.
Dünya Bankına görə: "Vətəndaş cəmiyyəti ... müxtəlif təşkilatları əhatə edir: icma qrupları, qeyri-hökumət təşkilatları (QHT-lər), həmkarlar ittifaqları, yerli xalqların qrupları, xeyriyyə təşkilatları, dini əsaslı təşkilatlar, peşəkar assosiasiyalar və fondlar."
Bu termin 1980-ci illərdə siyasi və iqtisadi müzakirələrdə populyarlaşdı. Xüsusilə Mərkəzi və Şərqi Avropa və Latın Amerikasında avtoritar rejimlərə qarşı çıxan qeyri-dövlət hərəkatları ilə əlaqələndirilməyə başlandı.
Mühərrik olduqda, vətəndaş cəmiyyəti - bəzən "üçüncü sektor" adlandırılır (hökumət və kommersiya sektorlarından sonra) - seçilmiş siyasətçilərin və bizneslərin fəaliyyətinə təsir etmək gücünə malikdir. Lakin vətəndaş cəmiyyətinin təbiəti – nə olduğu və nə etdiyi – həm texnoloji inkişaflar, həm də cəmiyyətlər daxilindəki daha incə dəyişikliklər fonunda daim təkamül edir.
Dünya İqtisadi Forumunun təsisçisi və icraçı sədri Klaus Şvab 2013-cü ildə yazdığı "Vətəndaş Cəmiyyətinin Gələcək Rolu" adlı hesabatın ön sözündə qeyd edir: “QHT-lər, həmkarlar ittifaqı liderləri, dini əsaslı təşkilatlar və digər vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri cəmiyyətin inkişafında kritik və müxtəlif rollar oynayırlar. Son iki onillikdə bu rollar, vətəndaş cəmiyyəti üçün xarici mühit dəyişdikcə, dəyişmişdir”.
O, həmçinin əlavə edib ki, “hökumət və biznesin yanında qlobal sistemin dayanıqlılığına vətəndaş cəmiyyətinin əhəmiyyətli töhfəsinə yenilənmiş diqqət artmaqdadır.”
Hesabatda vurğulanır ki, vətəndaş cəmiyyətinin tərifi dəyişməkdədir, çünki artıq yalnız QHT sektoru ilə məhdudlaşmadığı qəbul olunur. Bu gün vətəndaş cəmiyyəti, təşkil olunmuş və ya təşkil olunmamış qrupların daha geniş və dinamik spektrini əhatə edir. Yeni vətəndaş cəmiyyəti aktorları sektorlar arasındakı sərhədləri bulanıqlaşdırır və həm onlayn, həm də oflayn yeni təşkilati formalarla təcrübələr aparırlar.
Hesabatda hökumətlərin niyə bir tərəfdən vətəndaş cəmiyyətini dəstəkləyərkən, digər tərəfdən onları tənqid etdiyini izah edən bəzi fəaliyyətlər də sıralanır.
Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- İnstitutları məsuliyyətə cəlb etmək və şəffaflığı təşviq etmək;
- Cəmiyyətin problemlərinə dair məlumatlandırmaq;
- Təhsil, səhiyyə, qida və təhlükəsizlik ehtiyaclarını ödəmək üçün xidmətlər göstərmək;
- Fəlakətlərin idarə edilməsi, hazırlıq və təcili yardım həyata keçirmək;
- Siyasət və strategiyanı formalaşdırmaq üçün ekspert bilikləri və təcrübəni təmin etmək;
- Marjinal qruplara səlahiyyət vermək;
- Vətəndaşları iştiraka təşviq etmək.
Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti
Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti termini əsasən QHT sözünə sinonim kimi işlədilir.
Bəzən hətta bir cümlədə hər 2 termindən istifadə edilir.
Azərbaycan qununvericiliyində “İctimai iştirakçılıq haqqında” qanunda vətəndaş cəmiyyəti institutları terminin izahı verilir.
Qanunda vətəndaş cəmiyyəti institutları dedikdə – “qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar), media subyektləri, həmkarlar ittifaqları, vətəndaşların təşəbbüs qrupları və bələdiyyələrin məhəllə komitələri” başa düşülür.
Vətəndaş cəmiyyətində insan faktoru
Vətəndaş cəmiyyətində insan faktoru cəmiyyətin inkişafı və sosial tərəqqi üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. İnsan amili olmadan vətəndaş cəmiyyəti öz missiyasını yerinə yetirə bilməz. Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti insanların bilikləri, yaradıcılığı və könüllü iştirakına əsaslanan bir mühitdir. İslahatların uğurla həyata keçirilməsi, cəmiyyətin inkişafı və demokratik proseslərin möhkəmlənməsi üçün insan faktorunun rolu vacibdir.
İnsanların sosial fəaliyyətlərdə aktiv iştirakı ədalətli idarəetmənin təmin olunmasına və hüquq sisteminin güclənməsinə səbəb olur. İnsan hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi, insanların səmərəli fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradır, bu da vətəndaş cəmiyyətinin gücünü artırır və davamlı inkişafa yol açır.
Nəticədə, vətəndaş cəmiyyətində insan amili düzgün yönləndirildikdə, sosial, iqtisadi və mədəni inkişaf daha sürətli olur. Bu amil, vətəndaş cəmiyyətinin mərkəzində duraraq sosial ədalətin təmin edilməsində və inkişafın davamlı olmasında həlledici rol oynayır. Cəmiyyətin tərəqqisi isə məhz insan faktorunun gücləndirilməsi ilə mümkündür.
Hüquqi dövlətin əsasları və vətəndaş cəmiyyətinin rolu
Hüquqi dövlətin əsas prinsiplərindən biri, qanunların aliliyi, insan hüquqlarının qorunması və demokratiyanın inkişafıdır. Bu dəyərlərin qorunması və inkişafı isə yalnız dövlət qurumlarının deyil, həm də vətəndaş cəmiyyətinin fəal iştirakı ilə mümkündür. Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu sahəsində görülən işlər bu istiqamətdə davamlı şəkildə icra olunmaqdadır və vətəndaş cəmiyyəti bu prosesin ayrılmaz bir hissəsi kimi çıxış edir.
Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu sahəsində davamlı və məqsədyönlü fəaliyyətlər həyata keçirilməkdədir. Bu fəaliyyətlər, demokratiya, insan hüquqları və digər ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanaraq, hüquqi dövlətin formalaşdırılması istiqamətində irəliləyir. Bu prosesin uğurla həyata keçirilməsi üçün hüquq sisteminin müasir dövrün çağırışlarına uyğun olaraq yenilənməsi və təkmilləşdirilməsi olduqca vacibdir. Hüquq sistemi yalnız qanunların işləməsi ilə məhdudlaşmamalı, həm də vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qorumağa yönəlik olmalıdır. Ədalət prinsipləri üzərində qurulmuş hüquqi dövlət isə cəmiyyətdə sabitlik, vətəndaş məmnunluğu və inkişaf üçün möhkəm baza yaradır.
Vətəndaş cəmiyyətinin hüquqi dövlətin formalaşmasında rolu
Vətəndaş cəmiyyəti hüquqi dövlətin qurulması və inkişafında həyati əhəmiyyət daşıyan bir qüvvədir. Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları müxtəlif islahatlar prosesində fəal iştirak etməklə, dövlətin hərəkətlərinə və qərarlarına nəzarət edir və ictimai maraqların müdafiəsini təmin edir. İslahatlar zamanı maraqlı tərəflərin – vətəndaş cəmiyyəti, hökumət və digər aktorların iştirakı təmin olunmalıdır ki, bu proseslər cəmiyyətin ümumi maraqlarına xidmət etsin.
Bu işdə QHT-lərin iştirakı, islahatların əhatə dairəsini genişləndirir və onların səmərəliliyini artırır. Azərbaycanda da bu proseslərdə vətəndaş cəmiyyətinin rolu önəmlidir. Ölkədə bu cür iştirakçılıq üçün qanunvericilik bazası mövcuddur, QHT sektoru müxtəlif səviyyələrdə bu prosesdə təmsil olunur. Dövlət qurumları isə bu əməkdaşlığı dəstəkləyir, müxtəlif məsələlərdə QHT-lərin təkliflərini nəzərə alır və birgə fəaliyyətlər həyata keçirir. Məsələn, “Açıq hökumətin təşviqinə dair Milli Fəaliyyət Planı” və “Korrupsiyaya qarşı mübarizənin gücləndirilməsinə dair Milli Fəaliyyət Planı” kimi mühüm sənədlərin hazırlanmasında QHT-lər fəal iştirak ediblər.
Koordinasiya və peşəkarlığın əhəmiyyəti
Hüquqi dövlət quruculuğunda vətəndaş cəmiyyətinin effektiv fəaliyyəti üçün hökumətlə QHT-lər arasında koordinasiya çox vacibdir. İslahatlar zamanı fərqli tərəflər arasında fikir ayrılıqları mümkündür, lakin bu fikir ayrılıqlarının konstruktiv müzakirələr və koordinasiya ilə həll edilməsi prosesin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə zəmin yaradır. Bu koordinasiya, islahatlarda geniş iştirak imkanlarını təmin edir və QHT-lərin daha böyük təsir gücünə malik olmasına şərait yaradır.
Bununla yanaşı, QHT-lərin fəaliyyətində ixtisaslaşma və peşəkarlıq vacib elementlərdir. Müzakirələrdə iştirak edən QHT-lərin müvafiq sahələrdə təcrübəli və peşəkar olmaması, onların cəmiyyətdəki nüfuzuna mənfi təsir göstərə bilər. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının müəyyən sahələrdə yüksək peşəkarlıq nümayiş etdirdikləri hallara da rast gəlinir. Vətəndaş cəmiyyətinin bu sahədə ixtisaslaşması və davamlı peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması hüquqi dövlətin inkişafında böyük rol oynayır.
Müasir çağırışlar və QHT-lərin rolu
Bu gün Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları hüquqi dövlətin qurulmasında əhəmiyyətli rol oynayır, lakin regionda yaranmış yeni geosiyasi reallıqlar da nəzərə alınmalıdır. Bu reallıqlar təkcə dövlətlərarası münasibətlərə təsir etmir, eyni zamanda, QHT-lərin də öz fəaliyyətlərini müasir çağırışlara uyğunlaşdırmasını tələb edir. QHT-lər, dövlətin qarşısında duran yeni problemlərə və cəmiyyətin ehtiyaclarına uyğun olaraq, fəaliyyətlərini yenidən təşkil etməli və yeni yanaşmalar tətbiq etməlidirlər.
Hüquqi dövlətin inkişafında vətəndaş cəmiyyətinin fəaliyyəti qənaətbəxş hesab edilsə də, daha aktiv və səmərəli fəaliyyətə ehtiyac olduğu açıqdır. İslahatların həyata keçirilməsi, hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi və dövlətlə vətəndaş cəmiyyəti arasında əməkdaşlığın gücləndirilməsi proseslərində QHT-lərin rolu daha da artırılmalıdır. Bu yanaşma hüquqi dövlətin daha güclü formalaşmasına və cəmiyyətin maraqlarının daha geniş şəkildə təmin olunmasına kömək edəcəkdir.
Cəsarət Hüseynzadə
“İnformasiya və Sosial Təşəbbüslərə Dəstək” ictimai birliyinin sədri,
QHT.az və ictimaishura.az saytlarının rəhbəri